اسپیه مزگت از اهمیت تاریخی و مذهبی برخوردار است که بازسازی ، مرمت و برنامه عملیاتی این بنا می تواند هویت آن را روشن تر سازد. این بنا را می توان یکی از شگفت ترین بناهای تاریخی گیلان دانست. سپیه مزگت از دو کلمه «ایسپی» در زبان تالشی به معنای سفید و «مزگت» در زبان اوستا به معنای مسجد تشکیل شده است [دکتر ستوده]
اسپیه مزگت در روستای کیشه خاله در شمال دنیاچال یکی از دهستانهای رضوانشهر واقع شده است. دهستان دنیال چال دارای ۳۰ آبادی است که مرکز آن بازار دنیاچال می باشد و کیشه خاله یکی از آبادیهای آن به شمار می آید. مردم این منطقه تالش هستند و به زبان تالشی سخن می گویند و بیشتر آنان اهل تسنن هستند و به برنجکاری مشغولند.
گیلان شناسی به روایت از مردم محلی در زمان های قدیم ،این منطقه حاکمی داشته که دختری بیمار داشت. دخترک جان سالم از بیماری به در نمی برد و می میرد ، دخترک که دنیا نام داشت به دستور پدر در آنجا دفن می شود ، البته به گفته اهالی او را در جلوی همین مسجد دفن کرده اند و گورستان قدیمی گواه بر این مطلب می باشد . این منطقه به دلیل محل دفن دنیا دختر حاکم دنیاچال نامگذاری شده است.
این بنای شگفت انگیز در این منطقه زیبا و توریستی امروزه روبه خرابی دارد. مردم دنیاچال دیده اند که این بنا سالها در زیر یک درخت عظیم الجثه وزیر شاخ و برگهایش پنهان بوده است. بعدها به علت کاوش در ایسپیه مزگت درخت را قطع می کنند و این بنا نمایان می شود. بنای ایسپیه مزگت (مسجد سفید) باقی مانده یک آتشکده زرتشتی قدیمی و بزرگ پیش از اسلام است که رواق چهار گوش داخلی آن محل نگهداری آتش مقدس بوده و مردم برای عبادت در دهلیزهای کناری آن می ایستادند.
برخی از روایات حاکی از آن است که بنای مسجد مربوط به دوره ساسانی است. اما این بنا بدون هیچ تغییری در دوران پس از اسلام احتمالاً بعد از قرن سوم هجری به مسجد تبدیل شده و این درحالیست که در داخل آن محرابی وجود ندارد .
ستوده در کتاب خود معتقد است که بیشتر سفالهای پیدا شده از کاوشهای باستانشناسان مربوط به دوره ایلخانی است و خاطر نشان کرده است که معماری این بنا معماری بومی نیست ، اما با معماری بومی گیلان به شکل زیبایی تلفیق شده است. آنچه بیش از هر چیز بیننده را به حیرت می اندازد، علت وجودی چنین بنایی در این نقطه دور افتاده است. آن هم بنایی با آن قدمت تاریخی که کتیبه کوفی بر آن گواهی می دهد.
در اینکه ایسپیه مزگت یک مرکز عبادی بزرگ بوده تردیدی نیست و این امر از وجود احتمالی یک مرکز شهری باستانی مدفون شده در حوالی این بنا خبر می دهد. در کنار بنای ایسپیه مزگت در قسمت جنوبی رود دنیاچال ، زمین وسیعی وجود دارد که روز سیزدهم فروردین هر ساله جایی برای اجتماع تعداد زیادی از افراد محلی و مسافران نوروزی است که برای بدر کردن سیزده نوروز از اول صبح تا غروب در این محل جمع می شوند و فروشندگان چادرهایی برای فروش وسایل خوراکی ، صنایع دستی و… برپا می کنند.
