موسیقی هر سرزمینی آئینه تمام نمای فرهنگ و سبک زندگی مردمانش است. موسیقی محلی در افتان و خیزان وقایع تاریخی با روحیه مردمانش تغییر کرده و سینه به سینه به نسل های بعدی انتقال یافته است تا روایتگر زندگانی اجداد خود باشد.
موسیقی گیلانی جزء غنی ترین فرهنگ های موسیقی ایران است. اما این موسیقی غنی از وحدت سبک برخوردار نیست.
موسیقی استان گیلان به دو دسته موسیقی تالشی و گیلکی تقسیم می شود این تفاوت از افتراق قومی، زبانی و فرهنگی ناشی می شود. این تفاوت به حدی است که این دو نوع موسیقی را در دو بخش جداگانه معرفی و بررسی می کنیم.
موسیقی گیلکی خود به دو دسته موسیقی جلگه ای و موسیقی کوهستانی ( موسیقی دیلمان ) تقسیم می شود. در حال حاضر موسیقی این دو منطقه در هم آمیخته و با هم ترکیب شده اند و به شکل یک موسیقی واحد در آمده اند.
بیشترین بخش این موسیقی گیلکی در دستگاه شور و آواز دشتی قرار دارد، که حضور آواز دشتی مشهودتر است. البته در برخی از آهنگ های گیلکی همانند ریز مفام ها و نوروزخوانی ها در دستگاه چهارگاه و به ندرت شوشتری دیده می شوند.
موسیقی گیلکی منطقه به سه گروه دسته بندی می شوند:
خاستگاه مضمونی این نغمه ها همانند اکثر نغمه های فولکلور به زندگی معمول مردم منطقه برمی گردد که در موسیقی گیلکی به دامپروری ، کشاورزی و صید مربوط می شود.
این نغمه های آوازی اساسی ترین بخش موسیقی این منطقه را تشکیل می دهد و در تمام نواحی گیل نشین البرز رایج است.
مبنای شکل گیری بسیار از ریزمقام های آوازی همین نغمه های آوازی هستند. این نغمه های آوازی به رغم تفاوت در لهجه و حالات نغمه در اکثر بخش های گیلان با نام های متفاوت خوانده می شود.
آوازهای گالشی، گیلکی، غربتی یا غریبی ( دیلمانی )، غم انگیز،چارواداری، دشت خوانی، غم انگیز شکسته ، امیرخوانی،شرف شاهی و گاره سری نمونه هایی از آوازهای گیلکی هستند.
بخشی از منظومه های موسیقی گیلانی مانند آهنگ رعنا، هیبتی ، طالبک و عزیز و نگار از همین آوازها تاثیر گرفته اند.
در موسیقی گیلان علاوه بر نغمات بسیاری از مقام های آوازی به شکل مستقیم به موسیقی سازی راه یافته اند. از همین رو در اجرای موسیقی سازی، میتوان شاهد اجرای غم انگیز(دل ناله دیلمانی)، غربتی، گالشی و… توسط نی چوپانی بود. بعضی آوازها مانند شرف شاهی، آبکناری و غم انگیز هم با نیِ چوپانی(لُله وا) و هم با سرنا اجرا می شوند.
به جز برخی آوازها که به موسیقیِ سازی راه یافتند، تعداد زیادی از نغمه ها و قطعات صرفاٌ به موسیقی سازی تعلق دارند. این گروه نیز خود به دو بخش تقسیم می شوند. بخشی از قطعات مانند گوسن دخوان یا نرآبخور (گوسن دمال)، گوسن هگردان، ولگه سری و … به موسیقی چوپانی اختصاص دارند که با نی چوپانی در وصف نوع زندگی چوپان ها نواخته می شوند. بخشی دیگر از نغمه های سازی،متعلق به ساز سرنا هستند و در مراسم عروسی و جشن ها نواخته می شوند مانند:
امروزه بیشتر قطعات سازیِ چوپانی گیلکی و نغمه ها ی مراسمی توسط دو ساز سرنا و لُله (نی چوپانی) اجرا می شوند که معروفترین آنها به شرح زیر هستند:
گوسن دُخوان(اين آهنگ از نظر کيفيت ملوديک و ساختار موسيقي با استفاده از فواصل گوناگون گام شور ترکيب بسيار زيبايي يافته است و جمله بندي موسيقي آن با توجه به فضاي فولکلوريک فوق العاده متنوع است.)
لازم به یاد آوری ست که بسیاری از منظومه های موسیقی گیلانی نیز به موسیقی سازی و به ویژه موسیقی چوپانی راه یافته اند.
ریز مقام های آوازی گیلان نیز به دو گروه تقسیم می شوند : منظومه ها و ترانه ها. منظومه های بلند مانند نغمه های زرنگیس، هیبته، شوکتی، حیدرخان، ولی خان، رعنا ، صبوری و کاکویی. برخی دیگر از منظومه ها مانند عزیز و نگار و طالب طالبا(طالبک) با دگرگونی در مایگی و برخی حالات تحریرها و تزئینات نغمه، ازموسیقی مناطق اطراف تاثیر گرفته اند.
بیشتر منظومه های قدیمی گیلی از جنبه های تراژیک و غنایی بهره برده اند برخی دیگر از منظومه ها مانند حیدر خان و هیبتی دارای مضامین حماسی اند.
همه ی این منظومه ها روایتگر شیوه زندگی نوع معیشت روابط اجتماعی و آروزها و آمال مردمان کوهستان ها و جلگه های گیلان است. منظومه های گیلی از نظر فرم شعر و گردش و تکرار ملودی و نحوه ی بیان آواز، به “سوت”های تبری شبیه هستند.
ترانه ها و آهنگ گیلکی محدود به موارد ذکر شده نیست . بسیاری از ترانه ها هستند که توسط مردم گیلکی خوانده می شود . ترانه های مربوط به کشاورزی و زراعت معمولاً توسط زنان خوانده می شود و برخی دیگر از آن ها به صورت سوال و جوابی مشترکاً توسط هردو گروه خوانده می شود . مانند ده گوته منم، آهه بگو، لیلی و مجنون، استیه خانم، سی جانی ، عَزَب لاکو که جز رایج ترین ترانه ها هستند.
گروهی از نغمه های گیلکی نیز هستند که توسط زنان خوانده می شود که به آن ها گهواره سری (گاره سری) می گویند که در گروه زیرمقام ها و ترانه ها جای می گیرند.
موسیقی تالشی نیز یکی از انواع موسیقی گیلانی است که در گذر زمان و در پیچ و خم وقایع تاریخی تغییرات بسیار زیادی کرده است که این تغییرات حاصل شکاف های فرهنگی ایجاد شده از طریق تغییر در مرز های جغرافیایی و سیاسی است.
موسیقی تالش خود دارای بخش های متفاوتی است :
دستون یکی از مهم ترین بخش های جنبه عام موسیقی تالش است که معنی آن در پارسی دستان است. این لغت در فرهنگ ها نغمه، آواز و افسانه معنا شده است. این نوع آواز مبتنی بر فرم دوبیتی است.
دستون های هر نقطه از منطقه تالش مشخصه ها و خصوصیات مختص خود را دارد.تفاوت های ذکر شده بیشتر جنبه ملودیک دارند که این تفاوت ها از نحوه زندگی، تفاوت در گویش ها و نگرش های معیشتی و فرهنگی سرچشمه می گیرد. دستون های شاندرمن، ماسال ،تالشدولابی ، اسالمی و کرگانرودی ویژگی های متفاوتی دارند. که آن ها را از هم متمایز می کند.
ترانه ها از نظر کیفی تنوع زیادی در منطقه تالش دارند که با توجه به مضمون و لحنی که از آن بهره می گیرند نام گذاری شده اند.
این گروه از ترانه ها به بیان ویژگی ها و ارزش های مثبت قهرمانان و پهلوانان مشهور منطقه می پردازد.
از جمله این ترانه ها می توان به لدوبه، كَلَ ورزاپردَ و محمود به اشاره نمود.
ترانه محمود مربوط به پهلوانی است که در منطقه خود به شجاعت و جوانمردی معروف است. هنگامی که او به همراه برادرش به جنگل برای شکار و جمع آوری هیزم رفته اند، راهزنان حمله می کنند و اموال و خواهرش را همراه خود می برند.
خواهر محمود ضمن سوار شدن بر اسب در نی “لَلَ” خود می دمد و نغمه سر می دهد و به این ترتیب محمود صدای او را می شنود و به کمکش می شتابد.
نغمه های کار یکی از پر کاربردترین بخش های موسیقی گیلانی است که توسط مردم عادی و هر روز در حین کار خوانده می شود.
نغمه های کار نیز به دو دسته تقسیم می شوند:
۱-نغمه هایی که در مزارع معمولاً توسط زنان خوانده می شود و هدف آن موزون نمودن حرکات ، رفع سختی و خستگی کار و ایجاد روحیه در باقی کارگران است. مضامین این ترانه ها معمولاً عاشقانه است یا اشاره به نحوه کار، زیبایی های طبیعت و نشاط وصدای پرندگان را شامل می شود.
۲-نغمه هایی هستند که مربوط به فعالیت های رایج در منزل است مانند شیر دوشی، نخ ریسی و بافندگی.
در این نغمه ها زنان نیز مانند دسته اول زنان نقش اصلی دارند. این نغمه ها نشان دهنده ارتباط مستقیم با طبیعت و محیط پیرامون است. به طوری که زنان با استفاده از این نغمه ها می توانند با گاوهایی که برای چرا می برند ارتباط برقرار کنند و با این کار از آنان می خواهند که مسیر خود را تغییر دهند.
نغمه های عارفانه غالباً توسط دراویش طریقه قادریه و نقشبندیه خوانده می شد. معمولاً این نغمه ها در مراسم مذهبی و اعیاد خوانده می شود. بابا طاهری، مولودنامه و زیارتنامه از نمونه های این ترانه هاست که در خانقاه ها توسط صوفیان خوانده می شد.
این نغمه ها در مراسم عروسی و شادمانیها در قالب ترانه هایی مانند« هیارهیار»، « مبارک با» و « آمان آمان» اجرا می گردند.
هوا یا پرده وسیع ترین بخش موسیقی تالش از زیر مجموعه های موسیقی گیلانی است که نغمه هایی بدون کلام هستند. این نوع موسیقی گیلانی نیز انواع مخصوص به خود را دارد که از جمله آن ها می توان به وصفی، رزمی ، بزمی اشاره کرد. نی یا “لله” رایج ترین سازی است که این بخش از نغمه ها را ایفا می نموده ، لیکن امروزه از نوازندگان این ساز اثری باقی نمانده است و این بخش از موسیقی گیلانی با خلا بزرگی رو به رو شده است.
نی لبک نیز در برخی از مناطق مورد استفاده قرار می گیرد. در منطقه تالش « هوا» های مختلفی شنیده می شود که عناوین برخی از آنها به این شرح است: « ریه پرده»، «شتره زنگ» یا شتر زنگی، پاییزه هوا، ورزا جنگ، دوشه هوا، کیجه پرده
سرنا، تنبوره، نی(لله)، دایره و لبک ( نی لبک) از جمله سازهایی هستند که طی نیم قرن گذشته در مناطق تالش نشین رایج بوده اند. امروزه از سرنا و تنبوره اثری دیده نمی شود. نی(لله) و دایره را می توان از جمله سازهای رایج موسیقی گیلانی امروز در مناطق تالش نشین ایران است.
نواختن لبک نیز به یاد آوری نشانه ای از نوازندگی کهنسالانی است که به علت کهولت سن دیگر توانانی نواختن لله را نداشته و در این دوران به لبک رو می آورند.
در ادبيات شفاهي مردم گيلان و موسیقی گیلانی، تصنيفي است که مردم به هنگام مبارزات جنگلي ها براي ميرزا کوچک خان جنگلي سروده اند. اين تصنيف در مناطق مختلف با اشکال متفاوتی خوانده مي شود:
چقدر جنگلا خوسي، ملت واسي خستا نبوسي، مي جان جانانا
ترا گوما ميرزا کوچيک خانا
خدا دانه که من نتانم خفتن از ترس دشمن، مي ديل آويزانا
ترا گوما ميرزا کوچيک خانا
چرا زودتر نايي، تندتر نايي تنها بنايي، گيلان ويرانا
ترا گوما ميرزا کوچيک خانا
بيا اي روح روان، تي ريش قربان به هم نوانان، تي کاس چومانا
ترا گوما ميرزا کوچيک خانا
اما رشت جغلان، ايسيم تي قربان کنيم امي جانا، تي پا جير قربانا
سرنا از جمله سازهای کهن در جهان است که در مناطق گسترده ای از هند تا یونان رواج دارد. اولین رد پای این ساز در ایران را می توان در دوره ساسانیان جست. همچنین در کتاب موسیقی الکبیر ابونصر فارابی نیز به این ساز اشاره شده است که نقاشی هایی از این ساز نیز در کتاب وی وجود دارد.
سرنا از خانواده سازهای بادی زبانه دار و از جنس چوب است. این ساز تقریبا در تمام بخش های ایران دیده می شود اما شکل های متفاوتی دارد که طول آن در هر منطقه متفاوت و بین ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر متغیر است.
ساز سرنا معمولا با یک دهل نواخته می شود و صدای نافذی دارد. سرنا به طور معمول در تمام مراسم ها اعم از شادی و غم همراه همیشگی شادمانی ها، سوگواری ها، جنگ ها و آیین های ویژه قومی و مذهبی بوده است.
امروزه این ساز صرفا در مراسم های محلی یافت نمی شود بلکه در بسیاری از ارکسترها نیز از آن استفاده می شود. اگرچه این ساز در فرهنگ های مختلف ایران حضور دارد، اما صدای سرنای هر منطقه تفاوت هایی با یکدیگر دارند و شنونده ، به راحتی می تواند تفاوت رنگ صدای سرناهای لری، مازندرانی، خراسانی و غیره را از هم تشخیص دهد.
در حال حاضر می توان به انواع رایج در مناطق فارس نشین مانند دامنه های البرز و مناطق کویری اشاره کرد. علاوه بر آن لرستان، بختیاری، آذربایجان، کردستان، مازندران، گیلان، شمال خراسان، شرق و جنوب خراسان، کرمان، سیستان، هرمزگان و بلوچستان ایران، هر یک سرناهای خاص خود را دارند.
این ساز شباهت بسیار کمی به کرنای فارس دارد و منحصر به شهر لاهیجان واقع در استان گیلان است. جنس آن به طور کامل از گیاه نی و طولش بین ۳ تا ۴ متر است. یک عدد کدوی توخالی در دهانه خروجی اش با زاویه ۱۸۰ درجه روبروی نوازنده قرار دارد. این ساز قادر به ملودی نوازی نیست و تنها دو نت تولید می کند. کرنای لاهیجان یک ساز آیینی است که صرفاً برای برگزاری برخی آیین های قومی و مذهبی منطقه به کار می رود.
این ساز به شکل گروهی نواخته می شود و تکنوازی ندارد. تعداد نوازندگان که معمولا بین ۸ تا ۱۴ نفر است، و در زمان نواختن با اشاره رهبر شروع به نواختن می کنند. صدای حاصل از این گروه نوازی، بسیار مهیب و ترسناک است و به نظر می رسد در گذشته برای ترساندن مهاجمان از این همنوازی گروهی بهره می برده اند.
نقارۀ گیلانی، از جمله سازهای کوبه ای است که از دو طبل کوچک و بزرگ تشکیل می شود. این ساز بیش از همه در فرهنگ سنتی شرق گیلان در مراسم ها و آیین‌های مختلف به‌طورمستقل یا در کنار سرنا (سازی بادی و محلی) نواخته می‌شود. در این منطقه، طبل کوچک را “شیطانه” می‌نامند و در برخی آیین‌ها، نوازنده تنها مجاز به نواختن طبل بزرگ (صدای بم) است، تا آنجا که گاه طبل کوچک با پارچه پوشانده می‌شود.
در مراسم های دیگر مانند لافندبازی (بندبازی) و کشتی محلی، این محدودیت‌ها وجود ندارند و ریتم‌های مرکب از هر دو صدای زیر و بم، با سرنا همراه می‌شود. در موقعیت‌های گوناگون نواختن اجزای مختلف نقاره، یعنی طبل کوچک و صدای زیر آن و طبل بزرگ و صدای بم آن، معنایی متفاوت دارند.
