عناصر معماری گیلان

رشت شهر خلاق غذا ثبت شده در یونسکو
آذر ۱۲, ۱۳۹۷
خاویار
آذر ۱۵, ۱۳۹۷

استان گیلان در شمال کشور و در کنار سواحل جنوبی دریای خزر قرار گرفته و از خصوصیات مهم آن رطوبت و بارندگی زیاد است. و به‌طور کلی این استان دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب ميباشد. از طرفی وجود حصار بلند البرز در جنوب این ناحیه، مانع از خروج رطوبت و بخار ناشی از دریا میگردد. استان گیلان شامل دو قسمت کوهستانی و جلگهای است. در هر کدام از این دو ناحیه در اجزای تشکیل دهنده معماری گیلان تفاوت‌هایی دیده ميشود. رطوبت و بارندگی زیاد عامل اصلی شکل‌گیری معماری گیلان مي‌باشد. بافت شهری و روستایی به صورت باز است و جهت استفاده از حداکثر تهویه و کوران و جلوگیری از راکد ماندن رطوبت، اجزای تشکیل دهنده محیط مسکونی به صورت پراکنده در محوطه استقرار ميیابند. به خصوص در معماری گیلان از عناصری جهت دفع رطوبت و حداکثر تهویه و هدایت باران و آبهای سطحی استفاده شده، تا از این طریق بتوانند به نوعی معماری همساز با اقلیم دست یابند؛ که در کنار عوامل زیباشناسانه و نیز هماهنگی با محیط اطراف، شرایط آسایش را برای ساکنان خود فراهم آورد.

در استان گیلان که رطوبت هوا و بارش باران بسیار زیاد است. خانه روستائیان نه تنها باید جوابگوی نیاز انسان به سرپناه باشد، بلکه باید آسایش اقلیمی را نیز به طور نسبی به همراه داشته باشد. بدین دلیل، بنای مسکونی باید به گونه‌ای ساخته شود که تا حد ممکن رطوبت بیش از حد تحمل انسان را در محیط زیست کاهش دهد تا شرایط دما و رطوبت، در حد آسایش قرار گیرد.

عناصر معماری گیلان:

باران مداوم و رطوبت نسبی زیاد منطقه، عامل اصلی شکل‌گیری معماری گیلان و همچنین شهرسازی بومی در این استان است. در چنین محیطی معماری ساختمان باید با راه‌حل‌های دقیقی انجام پذیرد تا بتواند در برابر طرق مختلف نفوذهای رطوبت به ساختمان مقاومت نماید خانه عناصر تشکیل دهنده خانه به قرار زیر است:

اتاق: اتاق‌ها در اقلیم استان گیلان چند عملکردی هستند. در یک اتاق عملکردهای خواب، نشیمن، غذاخوری، پذیرایی و آشپزی اتفاق میافتد. نکته‌ی دیگر فصلی بودن استفاده از اتاق است. اتاق در فصل سرما محل خواب، خوردن و حتی آشپزی است و در فصل گرما، اتاق جای خود را به عناصر دیگری ميدهد و همین اعمال یا در ایوان (در صورت نداشتن تلار) یا در بیرون خانه در زیر کوتام یا زیر کندوج انجام ميشود؛ که در ادامه هر کدام از این مفاهیم را توضیح خواهیم داد.

ایوان:

ایوان فضایی واسطه و نیمه باز در سلسله مراتب دسترسی از فضای باز به بسته مي‌باشد گونه‌ای که بیشتر در خانه‌های شهری دیده ميشود قرار گرفتن بالکن دور تا دور بنا ميباشد. بالکن ضمن آنکه دسترسی اتاق‌ها را به یکدیگر تأمین مي‌نماید، مانع از رسیدن باران به بدنه بنا مي‌شود.

ایوان اصلی بزرگتر از هر کدام از اتاقهای خانه است و به عنوان فضای نشیمن استفاده ميشود. این ایوان معمولا جبه‌ی شرقی یا جنوبی ساختمان شکل گرفته و نسبت به سایر اتاق‌ها در ارتفاع بالاتری واقع می‌شود تا از چشم انداز بهتر و جریان هوای بیشتری برخوردار گردد.

عمق ایوان به اندازه‌ای است که از تابش نامطلوب خورشید در تابستان جلوگیری مي‌نماید و از طرف دیگر مانع بهره‌گیری از نور خورشید در زمستان نمي‌شود.

غلام‌گرد:

فضاهای با دو ردیف ستون جلوی تلارها (ایوان طبقه دوم و یا سوم) غلام گردش نامیده میشود. همچنین جهت محافظت دیوار یک “غالم‌گرد” که مانند ایوانی در سرتاسر محیط ساختمان گسترش مي‌یابد بام را تا جلوی غلام‌گرد ادامه می‌دهند. بنابراین عملکردهای غلامگرد عبارتند از: ۱) دیوارها با وجود غلام‌گرد در برابر باران و تابش مستقیم آفتاب تابستانی محافظت میشوند ۲) با وجود غالمگرد، فضای مناسب و سایه‌دار برای تابستان ایجاد می‌شود. ۳) با وجود غلام‌گرد، جریان هوا و نسیم تابستانی در اطراف ساختمان به وجود می‌آید.

بام شیبدار:

یکی از عناصر مهم در معماری‌گیلان بام شیبدار می‌باشد؛ به دلیل ریزش مداوم باران، بام‌ها در این منطقه به صورت شیبدار هستند. بدین وسیله از جمع شدن آب باران و یا برف درسقف ساختمان، جلوگیریبه عمل می‌آید. فضای خالی مابین بام شیبدار و سقف در این ساختمان‌ها،محل مناسبی برای انبار نمودن و نگهداری مواد غذایی سالانه است و به گونه‌ای ساخته می‌شوند که امکان جریان هوا و تهویه در آن وجود داشته باشد. در معماری این منطقه، از چوب و الیاف گیاهی بطور عمده استفاده شده است. جنگل های انبوه در کنار مزارع برنج از مهمترین منابع تأمین مصالح ساختمانی منطقه می باشد. نی و لی نوعی الیاف گیاهی که برای پوشش سقف ازآن استفاده می شوند( و ساقه های برنج (کولش ) که بصورت دسته هایی به نام فوکو بافته می شود، عناصر اصلی تشکیل دهنده پوشش سقف ها هستند. در بعضی از نقاط گیلان که امکان تولید سفال وجود دارد، پوشش سفالی در سقف استفاده‌ می گردد. استفاده از تخته های پهن (لته) نیز در مناطق جنگلی برای پوشش سقف بنام (لته پوش) و جلوگیری از نفوذ باران به داخل ساختمان، مرسوم است.

فاکن:

عنصر معماری گیلان است که در اغلب بناهای سنتی روستایی جلگۀ گیلان با کاربرد های ویژه خود به عنوان فضاهای خدماتی در جبهه های رو به بادهای پاییز و زمستان احداث مي‌گردد و موجب عدم نفوذ کج باران به دیوارهای ساختمان می‌شود. فضای زیرین فاکن در سطح زمین برای استقرار احشام مناسب است. این عنصر در یک یا دو جبهه ساختمان که رو به باد است ساخته می شود ( و معمولاً پنجره ای به بیرون در این دو جبهه باز نمي‌شود )بدین ترتیب ضمن جلوگیری از نفوذ باران به داخل ساختمان، از تبادل حرارتی بنا در برابر باد غالب زمستانی جلوگیری به عمل مي آید.علاوه بر این، فاکن از تابش نور نامطلوب شرقی و به خصوص غربی به بدنه ساختمان ممانعت می نماید. بدین ترتیب از گرم شدن جداره های ساختمان در فصول گرم سال جلوگیری می شود.در معماری گیلان فاکن در واقع ایوان نیمه محصور جانبی و پشتی است که با امتداد دامنه سقف پایین ایوان بوجود می آید. این فضای ذوزنقه ای یا مثلثی شکل در زمستان جهت انبار مواد غذایی، لوازم منزل و انجام برخی فعالیت های درجه دو مورد استفاده قرار می گیرد و در تابستان مکانی برای تبدیل برخی محصولات زراعی و باغی و آماده سازی برای استفاده و یا عرضه به بازار است. زمان ساخت فاکن پس از پایان یافتن کارساختمان سازی و گاهی بعد از گذشت چند سال از استفاده بنا مي باشد.

تلار:

در معماری گیلان ایوان طبقه دوم و یا سوم، تلار  نامیده می شود. تلار به اندازه چند پله از ایوان بالاتر است و معمولاً در زیر آن انبار یا طویله قرار می‌گیرد و در بعضی نمونه ها زیر آن خالی است. اتاقی که در پشت تلار قرار م يگیرد، بالاخانه نام دارد.

بالاخانه:

اتاقی که تلار جلوی آن قرار میگیرد در معماری گیلان “بالاخانه” نامیده می‌شود و به مهمان اختصاص دارد در معماری گیلان تهویه و جریان هوا نقش اساسی در شکل‌گیری معماری ایفا می‌کند، لذا “با خانه” به عنوان فضایی که تلار جلوی آن قرار دارد، بهترین اتاق از نظر تهویه، جریان هوا، دید و منظر میباشد. از طرفی دارای دسترسی جداگانه از ایوان است به همین دلیل به مهمان اختصاص مي‌یابد.

کرسی چینی:

برای جلوگیری از نفود رطوبت به کف بنا، ساختمان از کف زمین ارتفاع گرفته تا جریان هوا مابین کف و سطح زمین برقرار شود.

پله:

پله خود به شکل یک المان مهم در معماری گیلان طراحی شده و هیچ گاه مانند بناهای منطقه کویری ایران در درون جرزها مخفی نمی گردد. در خانه‌های شهری، پله‌های ارتباطی طبقات معمولاً در محدودۀ بسته قرار داشته که بیشتر تأثیر گرفته از معماری اروپایی و روسیه می باشد. از نظر اقلیمی این عنصر معماری در جبهه ای از ساختمان اجرا می‌شودکه از کج باران و تابش مستقیم آفتاب به دور باشد.

کوتام:

جزو فضاهای نیمه باز محسوب مي شود. اتاقی به ابعاد تقریبی ۵/۳ در۵/۳ متر که بر روی دستک‌های چوبی به ارتفاع ۱ تا ۲ متر از سطح زمین ساخته می شود این فضا از چهار طرف باز بوده و توسط جان  پناهی چوبی احاطه مي‌شود و سقفی به شکل هرم دارد.از قسمت زیرین کوتام برای نگهداری دام ها و از قسمت بالایی آن برای خواب تابستانی (بهار خواب) اعضای خانواده استفاده می شود. از نظر اقلیمی این بنا دارای یک اهمیت ویژه در معاری گیلان است. با توجه به گرمای هوا و رطوبت زیاد در تابستان که سبب به وجود آمدن آب و هوای شرجی در منطقه مي شود، احداث فضایی نیمه باز که از چهار طرف باز است و از زمین فاصله دارد می تواند با ایجاد نسیم ملایم و ایجاد کوران از جهات مختلف، برای رسیدن به آسایش اقلیمی موثر باشد.

کندوج:

جزو فضاهای نیمه باز محسوب می شود. سقفی بلند به شکل کله قند دارد. ابعاد این فضا کمی بیشتر ازکوتام می باشد. از این فضا برای انبار کردن غله و برنج استفاده می شود در کندوج فضای قابل توجهی در زیر بام شیبدار ایجاد شده است. لذا محل انبار نمودن دست ههای برنج با شلتوک درقسمت زیر بام شیبدار است و این مسئله را از نظر اقلیمی مي توان اینگونه توضیح داد که: با انبار نمودن دسته های برنجدر قسمت فوقانی کندوج، در قسمت پایینی جریان هوا بوجود می‌آید و این خود سبب خشک شدن و مصون بودن ازرطوبت محصول مي شود و از محاصن معماری گیلان می‌باشد.

تلمبار:

جزو فضاهای نیمه باز محسوب می شود. فضایی است که جهت انبار کردن محصولات کشاورزی استفاده می شود. به همین دلیل دیوارهای آن معمولا به کمک نی و گل بسته می شود و سقف دو شیبه با پوشش لی دارد، این فضا از نظر اقلیمی به عنوان فضای حایل جهت کنترل تبادل حرارتی در فصول سرد و گرم سال درساختمان می‌گردد.

خصوصیات کلی بناها در معماری گیلان

اگر در انتها بخواهیم جمع‌بندی‌ای داشته باشم بر عناصر در معماری گیلان موارو زیر از اهمیت زیادی برخوردار خواهند‌بود:

۱) مصالح:

برخلاف معماری بومی کویر که بیشتر از خشت و آجر بنا شده است، معماری این منطقه از چوب و الیاف گیاهی به صورت عمده استفاده شده است. جنگل های انبوه در کنار مزارع برنج از مهمترین منابع تأمین مصالح ساختمانی منطقه به عنوان اسکلت و پوشش ها می باشد.

۲) فرم غالب بنا:

در این مناطق می‌توان از فرم‌های آزاد و حتی صلیبی شکل استفاده کرد. ولی با این وجود، فرم ساختمان حتماً باید در طول محور شرقی- غربی کشیدگی داشته باشد تا از کوران مورد نیاز برخوردار شود.

منبع: مقاله تأثیر اقلیم بر شکل گیری عناصر معماری سنتی گیلان